Wolność. Bez rozlewu krwi

W 1918 roku w Pabianicach było pięć aptek, trzy szpitale (jeden miejski z 80 łóżkami i dwa fabryczne), ambulatorium i przychodnia państwowa dla chorych wenerycznie. Miasto utrzymywało przytułek dla starców i schronisko dla dzieci. Było też kilka instytucji charytatywnych, w tym Ewangelicki Dom Starców.

Pabianice nie miały kanalizacji. Pomyje i fekalia wylewało się do cuchnących rynsztoków. Porządnie się umyć można było tylko w wannach łaźni przy zakładach włókienniczych Kruschego i Endera, przy zakładzie Kindlera oraz z mykwie żydowskiej.

Większość spośród 36.000 mieszkańców to Polacy. Reszta to Żydzi, Niemcy i Rosjanie. Cztery lata wcześniej, przed wybuchem pierwszej wojny światowej, doliczono się o 7.000 mieszkańców więcej.

ODZYSKUJEMY NIEPODLEGŁOŚĆ

10 listopada w Domu Ludowym przy ul. Kościuszki (dzisiejszy Miejski Ośrodek Kultury) potajemnie zebrali się patrioci. Przy pomocy Polskiej Organizacji Wojskowej układali plan wypędzenia okupanta.

Przed godziną 23.00 Feliks Rutkowski rozbroił pierwszego niemieckiego żołnierza. Walka rozegrała się przed koszarami, w domach fabrykantów Kruschego i Endera. Polacy pod komendą Antoniego Jankowskiego wdarli się do koszar i odebrali broń zaskoczonym Niemcom. Obyło się bez ofiar. Następnie obsadzili kluczowe punkty w mieście: budynek poczty, fabryki i dworzec kolejowy.

11 listopada pochód uradowanych pabianiczan i mieszkańców okolicznych wsi przemaszerował głównymi ulicami. Przed siedzibą władz Pabianic – Zamkiem, przemówił Antoni Szczerkowski. Polska była wreszcie wolnym krajem!

Nazajutrz wieczorem są już władze Pabianic: 37–osobowa Rada Robotnicza z Teofilem Wojeńskim na czele. W mieście pojawił się przedstawiciel władzy centralnej, komisarz ludowy Juliusz Mieszkowski.

25 stycznia 1919 r. powołano Tymczasową Radę Magistracką, która rządziła do wyborów samorządowych w marcu. W jej skład weszli: Jan Jankowski (właściciel nieruchomości), Bolesław Pawłowski (fabrykant), Gustaw Adolf Rosner (chemik, właściciel nieruchomości), Jan Kamiński (robotnik), Józef Hans (fabrykant).

Rada Magistracka utworzyła 4 komisje: sekcję żywności i opału, sekcję szpitalną i sanitarną, sekcję budowlaną oraz sekcję pomocy biednym.

Urząd Miasta zatrudniał zaledwie 36 osób plus buchaltera, archiwistę, kwatermistrza, maszynistkę, akuszerkę, intendenta, 2 stróżów, 3 woźnych, gajowego, felczera, kontrolera żywności, sekwestratora i registratorkę.

9 marca 1919 r. były pierwsze wybory do pabianickiego samorządu. Sześć list kandydatów wystawili Polacy, trzy - Żydzi, jedną - Niemcy. Polska Partia Robotnicza wygrała te wybory, deklasując Narodowy Związek Robotniczy i Żydowski Narodowy Komitet Wyborczy. Pierwszym prezydentem Pabianic (przed wojną rządził tu burmistrz) został Leonard Makowski, a wiceprezydentem – Jan Jankowski.

W 1919 r. Pabianice weszły w skład województwa łódzkiego, mając uprawnienia miasta powiatowego.

BEZ PRACY, BEZ CHLEBA

W kwietniu 1919 r. ponad połowa pabianiczan (23.000 osób) nie miała pracy. Największe fabryki dawały zajęcie jedynie 530 osobom. Bezrobotnym wydawano zapomogi w naturze (jedzenie, drewno na opał). Ale to nie wystarczało. W sierpniu głodni i zbuntowani wyszli na ulice, gdzie ostrzelała ich policja. Ale manifestacje nie ustawały.

Brakowało żywności. W grudniu 1918 r. na mieszkańca Pabianic przypadało zaledwie 15 funtów ziemniaków. Cukru nie przywożono.

10 sierpnia 1919 r. była narada przedstawicieli miast „w sprawie organizacji aprowizacji oraz walki z lichwą i spekulacją”. Niedługo potem do Pabianic przywieziono więcej żywności i ubrań.

ODRODZENIE MIASTA

Małymi krokami miasto dźwigało się z powojennych zniszczeń. W 1919 r. wymieniono bruk na ulicy Zamkowej, przedłużono ulicę Zachodnią i utworzono park miejski, dziś zwany Strzelnicą.

Jesienią tkacze uruchomili pierwszą setkę ręcznych warsztatów. Do przedwojennych mocy wytwórczych dochodziła fabryka tkanin bawełnianych Kruschego i Endera. W Pabianicach pracowało już siedem farbiarni parowych i apretur, piętnaście farbiarni ręcznych, dwie garbarnie, fabryka mebli biurowych, stolarnia mechaniczna, papiernia, fabryka artykułów chemicznych i dwa młyny.

We wtorki i piątki handlarze rozkładali towary na rynku i placu jarmarcznym.

PABIANICE ROSNĄ

24 listopada 1921 r. włączono do Pabianic (z gminy Widzew) folwark Młodzieniaszek i wieś Jutrzkowice Poduchowne. Z gminy Górka Pabianicka przyłączono folwark Pabianice, wieś Pabianice i część wsi Nowo–Karniszewice.

Nowe granice miasta wytyczono 22 kwietnia 1922 r. Za linię graniczną między miastem a wsiami Rypułtowice i Karniszewice przyjęto środek koryta Dobrzynki. Granica z Karniszewicami biegła od rzeki w kierunku zachodnim do drogi z Pabianic do Szynkielewa. Dalej – do drogi kolonialnej i tą drogą do przecięcia się jej z traktem Pabianice–Konstantynów. Następnie wzdłuż toru kolejowego do szosy Pabianice–Łask.

POMNIK HOŁDEM DLA ŻOŁNIERZY

12 listopada 1933 r. na Starym Rynku przed kościołem św. Mateusza odsłonięto pomnik legionisty, autorstwa Mieczysława Lubelskiego.  Na cokole monumentu czuwa legionista, u jego nóg leżą zdruzgotane słupy graniczne. Na ścianie pomnika wyrzeźbiono twarz marszałka Józefa Piłsudskiego. Trzy ściany cokołu pokryto nazwiskami pabianiczan, którzy w latach 1914–1920 oddali życie za ojczyznę. Są to Orlęta Pabianic.

Pomnik ten wysadzili w powietrze hitlerowcy w 1939 r. Dzięki ofiarności mieszkańców Pabianic, w 1989 r. zrekonstruowano go.

Miejsce, gdzie stoi, jest szczególne: tutaj latem 1863 r. stacjonowali powstańcy, w 1905 r. tędy szedł pochód pabianickich niepodległościowców, w 1914 r. tutaj zatrzymał się pierwszy oddział polskiego wojska, a w 1918 r. składano przysięgę na wierność Rzeczypospolitej.

-------------------

Na podstawie:

„Pabianiczanie, którzy oddali życie za ojczyznę 1914–1920”, Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, Pabianice 1933.

„Dzieje Pabianic. Kalendarium do 1939 roku”, Andrzej Gramsz, wydawnictwo GRAKO, Łódź 2005.

„Pabianiciana”, pod red. Kazimierza Badziaka, tom II, Pabianickie Zakłady Graficzne, 1993 rok. Tam: Dariusz Wypych „Pabianice u progu niepodległości (1918–1922)”.

„Pabianice. Przewodnik po historii i współczesności miasta”, Aneta Adamczyk, Muzeum Miasta Pabianice, Pabianice 2007.

„650 lat Pabianic. Studia i szkice”, Robert Adamek, Tadeusz Nowak, Wydawnictwo Literatura, Łódź 2005

„Dzieje Pabianic” pod red. Gryzeldy Missalowej, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1968.