Definicja legalna osoby niezdolnej do pracy określona została w art. 12 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U.2022.504 t.j. z dnia 2022.03.02, dalej jako e.r.f.u.s.). Zgodnie z tą definicją niezdolną do pracy w rozumieniu ustawy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy. Częściowo niezdolną do pracy jest natomiast osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji.

Sąd Apelacyjny w Lublinie w orzeczeniu z dnia 28 kwietnia 2021 r., wydanym w sprawie o sygn. akt III AUa 348/20 wskazał, że „dokonując analizy pojęcia "całkowita niezdolność do pracy" należy brać pod uwagę zarówno kryterium biologiczne (stan organizmu dotkniętego schorzeniami naruszającymi jego sprawność w stopniu powodującym całkowitą niezdolność do jakiejkolwiek pracy), jak i ekonomiczne (całkowita utrata zdolności do zarobkowania wykonywaniem jakiejkolwiek pracy). Osobą całkowicie niezdolną do pracy w rozumieniu art. 12 ust. 2 e.r.f.u.s. jest więc osoba, która spełniła obydwa te kryteria, a więc jest dotknięta upośledzeniem zarówno biologicznym, jak i ekonomicznym.”

W tym miejscu wskazać również należy, iż możliwość uznania całkowitej niezdolności do pracy jest wykluczona przy zachowaniu choćby ograniczonej zdolności do pracy, ale w tzw. normalnych (otwartych) warunkach pracy. Przesłanka niezdolności do jakiejkolwiek pracy odnosi się do każdego zatrudnienia w innych warunkach niż specjalnie stworzone na stanowiskach pracy odpowiednio przystosowanych do stopnia i charakteru naruszenia sprawności organizmu.

Z tytułu niezdolności do pracy co zasady osobie ubezpieczonej przysługuje świadczenie w postaci renty. Podstawowym warunkiem uzyskania renty jest ww. wystąpienie całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i brak rokowań odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Przesłanki uzyskania renty z tytułu niezdolności do pracy określa art. 57 e.r.f.u.s. i następne. Zdarza się, iż Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmawia przyznania świadczenia, powołując się na niespełnienie wymagań ustawowych (np. okresów składkowych i nieskładkowych wymaganych do przyznania świadczenia), bądź kwestionuje sam fakt niezdolności do pracy. W takim wypadku od decyzji odmownej ZUS należy w terminie miesiąca wnieść za pośrednictwem organu, który wydał decyzję odwołanie od decyzji ZUS do właściwego Sądu Rejonowego, Wydziału Ubezpieczeń Społecznych (właściwym będzie sąd ze względu na miejsce zamieszkania ubezpieczonego). O tym, czy organ w sposób prawidłowy ocenił dany stan faktyczny i wydał prawidłową decyzję orzekał w takim przypadku będzie wyłącznie sąd. Nie zmienia to jednak faktu, że jak wyżej zostało wskazane, odwołanie takie składa się za pośrednictwem organu (ZUSu), zatem organ ten może po otrzymaniu odwołania sam zweryfikować jeszcze na tym etapie jego zasadność i zmienić decyzję.

Nie mniej jednak w orzecznictwie wskazuje się, że podstawą faktyczną ubiegania się oświadczenie rentowe, nie jest wykazanie istnienia stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, lecz udowodnienie takiego naruszenia sprawności organizmu, które prowadzi do utraty co najmniej w znacznym stopniu zdolności do wykonywania pracy zarobkowej w ramach posiadanych kwalifikacji i nie rokuje odzyskania zdolności po przekwalifikowaniu. W sprawie, której przedmiotem jest prawo do renty z ubezpieczenia społecznego, warunkująca powstanie tego prawa ocena niezdolności do pracy w zakresie wymagającym wiadomości specjalnych musi znaleźć oparcie w dowodzie z opinii biegłych lekarzy posiadających odpowiednią wiedzę medyczną, adekwatną do rodzaju schorzeń ubezpieczonego. Opinia biegłych dostarcza sądowi wiedzy specjalistycznej, koniecznej do dokonania oceny stanu zdrowia osoby ubiegającej się oświadczenie rentowe, w tym rodzaju występujących schorzeń, stopnia ich zaawansowania i nasilenia związanych z nimi dolegliwości, stanowiących łącznie o zdolności do wykonywania zatrudnienia lub jej braku. Postępowanie sądowe w sprawie o świadczenie rentowe, będące kontynuacją postępowania przed ZUS, ma zatem na celu weryfikację dokonanej w postępowaniu administracyjnym oceny stanu zdrowia ubezpieczonego (w drodze jedynie właściwego w takich razach dowodu osobowego z opinii biegłego lekarza czy specjalisty względnie zespołu biegłych), przy czym co do zasady ocena ta dotyczy stanu zdrowia wnioskodawcy istniejącego na dzień wydania zaskarżonej decyzji.