Hipoteka jest ograniczonym prawem rzeczowym na nieruchomości. Występuje obok innych ograniczonych praw rzeczowych takich jak użytkowanie, służebność, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Ograniczone prawa rzeczowe to wszelkie prawa rzeczowe inne niż własność. Są to tak zwane prawa na rzeczy cudzej. W przypadku hipoteki będzie to ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomości należącej do kogoś innego niż wierzyciel hipoteczny. Ograniczone prawa rzeczowe są skuteczne wobec wszystkich.

Przykładem zabezpieczenia wierzytelności hipoteką jest sytuacją, w której bank ustanawia hipotekę na nieruchomości kredytobiorcy. Pomiędzy bankiem a jego klientem zostaje zawarta umowa kredytu. Bank pożycza pieniądze na zakup nieruchomości swojemu klientowi i zabezpiecza się na wypadek sytuacji, gdyby klient przestał oddawać mu pieniądze, a więc przestał spełniać swoje świadczenie. Bank zabezpiecza wierzytelność z umowy kredytu. Zabezpieczenie będzie stanowić hipoteka, którą klient ustanowi na swojej nieruchomości, jako właściciel nieruchomości, na której zakup bank pożyczył mu pieniądze. W tym celu klient złoży oświadczenie o ustanowieniu hipoteki na nieruchomości. W przypadku, gdyby klient przestał spłacać kredyt bank może dochodzić zaspokojenia swojej nieuregulowanej wierzytelności z nieruchomości. Uzyska więc tytuł wykonawczy z sądu i skieruje sprawę do komornika sądowego w celu wszczęcia egzekucji z nieruchomości. W najprostszym przypadku komornik sprzeda nieruchomość, a uzyskane ze sprzedaży pieniądze przekaże do wspomnianego banku, który tym samym odzyska wierzytelność.

Hipotekę można ustanowić przede wszystkim na nieruchomościach, ale również na prawach takich, jak użytkowanie wieczyste wraz z budynkami i urządzeniami na użytkowanym gruncie stanowiącymi własność użytkownika wieczystego; spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz wierzytelność zabezpieczona hipoteką.

Hipotekę należy wpisać do księgi wieczystej poprzez złożenie odpowiednio wypełnionego formularza do wydziału wieczystoksięgowego sądu, który jest właściwy miejscowo według położenia danej nieruchomości. Niekiedy wniosek o wpis składa notariusz, gdy oświadczenie o ustanowieniu hipoteki zawarte jest w akcie notarialnym.

Dział czwarty ksiąg wieczystych, które można przeglądać za pośrednictwem wyszukiwarki ksiąg wieczystych, zawiera informacje o ustanowieniu hipoteki, o wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, w tym o wysokości wierzytelności, a także o wierzycielu hipotecznym.

Hipoteka umowna jest ustanawiana w drodze umowy między stronami. Jest najczęściej stosowanym rodzajem hipoteki. Dla porównania, hipoteka przymusowa jest ustanawiana bez woli a nawet wbrew woli dłużnika. Wierzyciel, którego wierzytelność jest stwierdzona tytułem wykonawczym, określonym w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, może na podstawie tego tytułu uzyskać hipotekę na wszystkich nieruchomościach dłużnika. Jest to właśnie hipoteka przymusowa. Przykładowo, jeżeli wierzyciel posiada nakaz zapłaty wydany przez sąd przeciwko swojemu dłużnikowi, a dłużnik pomimo to nadal nie reguluje swoich zobowiązań, gdy nakaz zapłaty się uprawomocni, wierzyciel może wystąpić do sądu o nadanie mu klauzuli wykonalności i w ten sposób uzyska tytuł wykonawczy.

Hipoteka łączna obciąża kilka nieruchomości, które na przykład zostały wyodrębnione do różnych ksiąg wieczystych w wyniku podziału. Hipoteka kaucyjna była ustanawiana do 2011 roku i pozwalała na wskazanie orientacyjnej górnej granicy kwotowej, do której zabezpieczona jest wierzytelność. Stanowiła zabezpieczenie wierzytelności o nieustalonej wysokości. Do dziś można spotkać w treści niektórych ksiąg wieczystych wpis hipoteki kaucyjnej.