Obchody tej smutnej rocznicy będą połączeniem różnych inicjatyw – zarówno miejskich, jak i społecznych. W jej organizację włączył się pabianicki magistrat, Muzeum Miasta Pabianic, Towarzystwo Miłośników Dziejów Pabianic, Stowarzyszenie Forum Odpowiedzialnych Pabianiczan i klub Podróż Przez Pabianice.

Główne uroczystości zaczną się 15 maja o godzinie 12.00, przy ul. Bóźnicznej, gdzie dawniej mieściła się synagoga. Zniknie stamtąd dotychczasowa tablica, opatrzona błędnymi informacjami na temat likwidacji budynku. Na jej miejscu pojawi się nowa, ze zmienioną treścią:

„W tym miejscu od 1847 roku stała synagoga służąca żydowskiej społeczności Pabianic. Zdewastowany przez nazistów podczas drugiej wojny światowej budynek rozebrano w 1960 roku. Pamięci pabianickich Żydów w 80. rocznicę likwidacji getta Maj 2022/Ijar 5782”.

Następnie ulicami Pabianic przejdzie Marsz Żywych. Organizuje go Towarzystwo Miłośników Dziejów Pabianic. Pochód zatrzyma się u zbiegu ul. Wyspiańskiego i Zamkowej, gdzie zostanie odsłonięty kamienny obelisk z tablicą informującą o wydarzeniach sprzed 80 lat.

„W tym miejscu, w dniach 16-18 maja 1942 roku, na stadionie Towarzystwa Sportowego „Kruschender” naziści zgromadzili Żydów z likwidowanego getta. Po przeprowadzonej selekcji 3200 osób wywieziono i zamordowano w obozie zagłady w Kulmhof (Chełmno nad Nerem), 3600 osób deportowano do łódzkiego getta. Zaledwie 150 Żydów powróciło po wojnie do Pabianic. Pamięci pabianickich Żydów w 80. rocznicę likwidacji getta Maj 2022/Ijar 5782”.

Informacje na tablicy będą zapisane w trzech językach: polskim, jidysz i angielskim.

Co jeszcze jest w planach?

Na ul. Bóźnicznej - przed rocznicą - powstanie mural przedstawiający synagogę. Namaluje go Adam Wirski, znany jako Kruk.

14 maja Muzeum Miasta Pabianic organizuje „Noc muzeów” o tematyce żydowskiej. W programie:

17.00- 21.30 – gra muzealna. Wydawanie kart do godziny 20.30 (Stary Rynek 2, parter)

17.00 – projekcja filmu „Surviving Skokie” - wspomnienia pabianickiego Żyda Jacka Adlera (zamek, poddasze)

18.15 – występ chóru Clil kultywującego tradycje muzyki żydowskiej (Stary Rynek 2, ogród muzealny)

19.30 - „Wszystko, czego nie wiecie o judaiźmie” - prelekcja Symchy Kellera, byłego przewodniczącego Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi.

Klub Podróż Przez Pabianice przedstawi plenerową wystawę fotografii terenów, gdzie znajdowało się getto. Zdjęcia będzie można obejrzeć m.in. przy Urzędzie Miejskim.

Towarzystwo Miłośników Dziejów Pabianic przy wsparciu kina Tomi organizuje projekcję filmu „Sarid” w reżyserii Zbigniewa Gajzlera. Dokument opowiada m.in. o losach mieszkańców pabianickiego getta. Projekcja z wykładem historycznym odbędzie się 15 maja o godzinie 10.00 (dla wszystkich). Dzień później film zostanie wyświetlony dla szkół średnich.

Z inicjatywy TMDP w chodniki przy ul. Warszawskiej zostaną wmurowane tablice wyznaczające granice getta. Przedsięwzięcie uda się sfinansować dzięki internetowej zbiórce. 

W związku z 80. rocznicą likwidacji getta, bogaty program obchodów przygotowało Forum Odpowiedzialnych Pabianiczan. Odbędą się m.in. spotkania z historykami, członkami Stowarzyszenia Centrum Badań Żydowskich.

17 maja o godz. 17.00, w kawiarni Coffe House odbędzie się prelekcja z rabinem Łodzi Dawidem Szychowskim, na temat "Judaizm, tradycje i kultura żydowska".

19 maja o godzinie 17.00 w kinie Tomi przedstawiony będzie temat „Współczesne działania na rzecz przywracania pamięci o ludności żydowskiej w Polsce.” (wykład i film). Podczas obu wykładów prezentowana będzie wystawa opracowana przez łódzki oddział IPN pt. „Zagłada Żydów europejskich”.

Osobnym blokiem są spacery tematyczne.

14 maja, o godz. 15.00, Andrzej Grzegorczyk ze Stowarzyszenia Centrum Badań Żydowskich poprowadzi „Spacer śladami pabianickich Żydów. Spojrzenia na pabianickie getto.”, a 15 maja o godz. 16.00 Izabela Desperak i Ewa Kamińska-Burzałek z Łódzkiego Szlaku Kobiet opowiedzą o Alinie Szapocznikow. Oba spacery rozpoczną się na ul. Bóźnicznej 4.

Na Starym Mieście znowu zagra żydowska muzyka

- Przez wiele lat o dawnych sąsiadach wyznania mojżeszowego, którzy do czasów II wojny światowej byli znaczącą częścią naszego miasta, nie mówiło się. Nie było nikogo, kto by chciał pamiętać – mówi zaangażowana w organizację Renata Uznańska-Bartoszek. - 80 lat po dramatycznych wydarzeniach, jako grupa społeczników przerywamy tę ciszę. Chcemy, aby na Starym Mieście rozbrzmiała żydowska muzyka.

Nostalgiczny koncert odbędzie się 16 maja o godzinie 19.00, u zbiegu ul. Garncarskiej i Batorego (na terenie dawnego targowiska). Na scenie wystąpi Izabela Szafrańska wraz z zespołem.

Organizację wydarzenia można wspomóc wpłacając „cegiełkę" na internetowej zbiórce (link).

Na czerwiec zaplanowano również Festiwal Kultury Żydowskiej. 

- Będą warsztaty tańca, warsztaty kulinarne w tym m.in. pieczenie chałki – wylicza Renata Uznańska-Bartoszek.

15 maja o godzinie 17.30 na cmentarzu żydowskim przy ul. Jana Pawła II odbędzie się spacer z przewodnikiem. Organizują go Strażnicy Pamięci. Guardians of Remembrance oraz Pabianicki Sztetl. 

„Pamięć jest skarbnicą i strażnikiem wszystkich rzeczy”

Przez wiele lat po ludności żydowskiej w Pabianicach nie było praktycznie śladu. O jej obecności w naszym mieście przechodniom przypominała zaledwie tablica w miejscu dawnej synagogi i zabytkowy cmentarz przy ul. Jana Pawła II – niegdyś największy w województwie. Mało kto wiedział, że Stare Miasto do dziś usłane jest kamienicami, w których mieszkała, uczyła się i pracowała ludność żydowska. Jeszcze mniej ma pojęcie, że na pomnik legionisty stojący przy kościele św. Mateusza, w 20-leciu międzywojennym składali się żydowscy przedsiębiorcy.

W zaledwie rok wiele się zmieniło za sprawą pabianickich społeczników. Zaczątkiem do większych akcji stało się upamiętnienie 79. rocznicy likwidacji getta w Pabianicach.

- Złożyliśmy wtedy symboliczne żonkile przy ul. Bóźnicznej i nagłośniliśmy to w internecie. Dzięki temu coraz więcej ludzi zaczęło interesować się historią pabianickich Żydów i opowiadać historie zasłyszane z pokolenia na pokolenie. To napędzało nas do dalszego działania.

W grudniu 2021 na facebooku pojawiła się nowa strona – Pabianicki Sztetl. W jej założenie zaangażowało się kilka osób z naszego miasta. Pomysłodawczynią jest Renata Uznańska-Bartoszek.

- Dzieje pabianickich Żydów interesowały mnie od dawna, ale nie miałam siły przebicia, by w pojedynkę ruszyć coś w tym temacie – wspomina. - Szukałam ludzi o podobnych zainteresowaniach, ekspertów, by przywrócić pamięć o tej zapomnianej społeczności. Udało się. Szukaliśmy dosłownie wszędzie, żeby znaleźć jak najwięcej informacji o pabianickich Żydach.

Głównym zadaniem Pabianickiego Sztetla jest przywracanie pamięci o kulturze i historii żydowskiej w Pabianicach. Z powodzeniem motywuje lokalną społeczność odkrywania jej. Przykładem jest spacer śladami naszych dawnych sąsiadów, który odbył się 28 listopada. Pisaliśmy o nim TUTAJ. Coraz większym zainteresowaniem cieszy się też cykliczna akcja sprzątania cmentarza przy ul. Jana Pawła II.

Więcej informacji o życiu w getcie mozna znaleźć TUTAJ i TUTAJ.

*****

16 maja 1942 roku gestapo i żandarmeria niemiecka obstawiły szpalerem ul. Warszawską i Zamkową. W kierunku stadionu firmy Krusche i Ender przeprowadzono około 8-tysięczna ludność żydowską. Po drodze poniewierano i mordowano ludzi słabych oraz chorych. Wszystko działo się na oczach gapiów. Pozostałych przy życiu zamknięto na boisku. Żydzi spędzili tam 2 dni i 3 noce, przemoknięci od ulewnego deszczu, zziębnięci i głodni. Słabnących zabijano. Matkom wyrywano z ramion maleńkie dzieci rozbijano ich główki o płot. Po selekcji część Żydów przewieziono tramwajami do getta w Łodzi, inni zginęli w obozie koncentracyjnym w Chełmnie nad Nerem. Zaledwie 150 osób przeżyło Holokaust i wróciło po wojnie do Pabianic.