Badania archeologiczne przeprowadzone w Pabianicach były jednymi z największych prowadzonych w ostatnim czasie w naszym regionie. Objęły one bardzo duży obszar między ulicami Strażacką a Bóźniczną oraz rejon ulic 3 Maja i Kaplicznej (dawny cmentarz) i miały dość dynamiczny charakter. Zakres badań znacząco się zwiększył w stosunku do pierwotnie planowanego. Łącznie archeolodzy przebadali obszar ok. 17 tys. metrów kwadratowych, czyli o połowę (8,5 tys. m2) więcej niż wynikało to z pierwotnej decyzji Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.

- Najciekawszych odkryć dokonano niewątpliwie na obszarze Starego i Nowego Miasta - mówi Przemysław Muzolf, kierownik badań archeologicznych. - Jednak podczas wykonywanych nadzorów na ulicy Warszawskiej przy kościele pw. św. Floriana Męczennika odkryto cmentarz z pierwszej połowy XIX wieku.

W trakcie prac archeologicznych odkryto 160 grobów na powierzchni około 20 arów (2000 m2), były to pojedyncze groby, tylko w kilku przypadkach podwójne, gdzie na trumnie dorosłej osoby składano trumnę z dzieckiem. Odkryte szczątki zostały poddane analizie antropologicznej przez dr Justynę Karkus. Niestety, ze względu na zły stan zachowania szczątków kostnych udało się opisać jedynie szczątki 119 osób dorosłych jak i dzieci. Przy pochowanych osobach odkryto pojedyncze krzyżyki, całe różańce oraz płytki szklane, na których znajdowały się święte obrazki.

Najdłużej prace trwały na obszarze Starego Miasta i Nowego Miasta, gdzie badaniami miał być objęty obszar na odcinku około 500 metrów o powierzchni około 85 arów (8500m2). Jednak w trakcie nadzorów na odcinku od ulicy Jana III Sobieskiego do ulicy Konstantynowskiej natrafiono na pozostałości zabudowy, co wymusiło przeprowadzenie kolejnych badań archeologicznych. Objęły one obszar o długości około 260 metrów i powierzchni 56 arów (5600 m2).

To były owocne wykopaliska
Podczas prac archeologicznych na obszarze Starego i Nowego Miasta odkryto 200 obiektów archeologicznych, wśród nich: zabudowę murowaną, doły posłupowe, jamy śmietniskowe, studnie, kanały, bruki kamienne, moszczenie dróg. Wszystko z okresu od VI-V w p.n.e. do czasów współczesnych. W sumie wydobyto około 70 tysięcy zabytków, przede wszystkim są to fragmenty naczyń ceramicznych (garnki, patelnie, misy, talerze), fragmenty kafli piecowych, kości zwierzęce, fragmenty naczyń szklanych (butelek, kieliszków, kufli), przedmioty żelazne (podkowy, groty bełtów, ostrogi, noże, sprzączki). Wydobyto około 1000 zabytków wydzielonych (monety, aplikacje, sprzączki, krzyżyki, naparstki). Najliczniej reprezentowany jest okres związany z czasem funkcjonowania miasta.

Zanim powstało miasto

Po obu stronach rzeki Dobrzynki odkryto pozostałości po osadnictwie pradziejowym, najwięcej na wysokości budynków Muzeum. Tam odnotowano niewielka skupisko obiektów kultury pomorskiej z VI-V wieku p.n.e., które można interpretować jako zagrodę, gdzie gospodarowała jedna rodzina.

Jednak odkrycia z czasu istnienia miasta dały spektakularne efekty. Potwierdziły one np. istnienie zabudowy dworskiej zlokalizowanej przy obecnej ulicy Gdańskiej, gdzie znajdowały się brama wjazdowa, stajnie i spichlerze oraz pomieszczenia o innej funkcji. Odkryto relikty fundamentów budynków niepodpiwniczonych oraz jedną piwnicę. Z piwnicy wydobyto materiał datowany na XVII wiek i wskazujący, iż została ona zniszczona w trakcie pożaru, który wybuchł w pierwszej połowie XVII wieku. Ogień zniszczył wtedy dużą część miast, o czym wspominają źródła historyczne. W Badania archeologiczne potwierdziły także zabudowań przy moście w postaci budynku mostowego oraz zabudowań gospodarczych widocznych na mapie z początku XIX wieku. Odsłonięto również kanał drewniany widoczny także na tym planie.

Kolejnych interesujących odkryć dokonano również na wprost ulicy Gdańskiej. Tam na głębokości około 3 metrów odsłonięto konstrukcje drewniane będące zapewne pozostałością fosy widocznej na mapie Wincentego Pieniążka z 1796 r. W dalszej części wykopu na wysokości Starego Rynku odsłonięto najstarsze ślady związane z zabudową tej części miasta, wszystko datowane na XV wiek. Odsłonięto strefy gospodarcze: dwie studnie, jamy gospodarcze i śmietniskowe.

Istotnego odkrycia dokonano też przy skrzyżowaniu Zamkowej i Jana III Sobieskiego, gdzie odsłonięto pozostałości pierzei zabudowy pochodzącej z XVI wieku oraz dwie studnie miejskie, które można datować na XVII-XVIII wiek. Z kolei na ulicy Warszawskiej, od ulicy Jana III Sobieskiego do Konstantynowskiej, odsłonięto pozostałości bruków kamiennych drogi funkcjonującej od XVI do XVIII wieku oraz południową linię zabudowy ulicy wraz z jednym budynkiem. Na tym odcinku dokopano się też do fundamentów budynków z XIX wieku, które ukazują kolejne poszerzenie ulicy.

- Z kolei po zachodniej stronie rzeki Dobrzynki, czyli obszarze Nowego Miasta, na długości około 160 metrów odsłonięto moszczenie traktu prowadzącego do mostu przy dworze – mówi Przemysław Muzolf. - Moszczenie składało się z czterech poziomów belek. Najstarszy, datowany na XVII wiek wykonany był z okrągłych bali o długości około 2,5 metra, z kolei najmłodszy poziom posiadał szerokość około 5 metrów i koniec jego użytkowania można określić na 1 połowę XIX wieku.

Odkryty trakt w części zachodniej przed ulicą Strażacką zakręca w kierunku południowo-zachodnim. Na tym odcinku odsłonięto także pozostałości wschodniego przyczółka drugiego mostu, zachodni został zniszczony kanałami ciepłowniczymi wykonanymi w latach powojennych. Most ten widoczny jest na mapach z 1854 roku. Odkryto dwa kanały odprowadzające wodę. Jeden na wysokości ulicy Strażackiej, a drugi na wysokości ulicy św. Jana. Z tej części miasta pozyskano głównie materiały datowane od XVII wieku do XIX wieku.

Badania archeologiczne w liczbach:

70.000 – tyle różnego rodzaju zabytków wydobyli z ziemi archeolodzy

25.000 – tyle ton ziemi ręcznie przekopali archeolodzy (to około 850 wywrotek ziemi)

17.000 – tyle metrów kwadratowych łącznie drobiazgowo przebadali archeolodzy

8.500 – tyle metrów kwadratowych przebadano dodatkowo ponad pierwotnie planowany zakres badań

160 – tyle grobów odkryto na dawnym cmentarzu na ul. Warszawskiej

2.500 – tyle lat temu na obszarze dzisiejszych Pabianic były już pierwsze ślady osadnictwa